CARMEN "A COXA"

Moitos de vós, os que teñades máis de trinta anos, lembraredes ver esta muller acotío na estación do tranvía da Ramallosa, pois todas as tardes vendía froita alí.

A súa coxeira era ben ostensible. Carmen estaba coxa porque se metera diante dun camión que estaba a piques de atropelar a un dos moitos fillos que tiña, e levouna por diante, iso si, ao fillo non lle pasou nada. Recibiu o golpe na cadeira deixándoa eivada. Ela contaba esta historia e engadía, salientando a súa fortaleza,

-“E miren que cabalo sería que nin febre tiven”.

Levaba sempre posto o mantelo na cachola, que a miúdo axeitaba adiantándoo ata cubrir a face e logo botaba para atrás ata o comezo do pelo e suxeitábao anoándoo cun lazo na gorxa.

Viña a pé pola mañanciña desde Baiona vendendo polas portas o peixe, maiormente pequeno, que pescaban os mariñeiros nas gamelas (sardiñas, xoubiñas, xureliños, serráns, maragotas, pintos…) e que traía na patela posta na cabeza.

Ía cabo da Xunqueira onde chegaba ao redor do mediodía. Alí enchía a patela de froita da tempada (cereixas de Donas, peras de San Antonio que tiñan a cor das fazulas rosadiñas que lle pintaban ao Santo e ao neno nas imaxes das igrexas, peras de San Xoán, mazás, ameixas “ou claudias” amarelas daquelas que chamaban “japonesas” e outras que mercaba, as máis das veces, no eido de D. Eladio, o que fora director das Escolas Pro Val). Volvía camiñando, ofrecendo a froita polas portas, ata a Estación do Tranvía da Ramallosa, onde botaba o resto da tarde antes de volver a Baiona. Era así como arranxaba a economía para sacar adiante unha numerosa prole, seica eran máis de dez os fillos que tiña. Algún deles, máis esperto, dicían que chegara a ser director da Banda de Música de Coruxo.

Alí, na Estación do Tranvía, baixo a sombra do paseo das árbores no verán, ou, se o tempo non era bo, na sala de espera da Estación estaba sempre Carmen "A coxa" disposta a falar coa xente que baixaba do tranvía, agsardaba por outro para ir a Vigo, Baiona ou Gondomar ou saía ou esperaba para entrar no "Cine Imperial" que estaba alí, a carón dela.

A sala de espera da Casa-Estación, pois era tamén domicilio do Xefe da Estación, estaba decorada cuns cadriños que amosaban escenas chistosas para que os viaxeiros aprendesen o bo uso do tranvía, obra de Angel Cajaraville "Mareque" que fora cobrador dos tranvías e chegou a ser uns dos máis recoñecidos ourives traballando o acibeche ou o marfil da nomeada “Escola de Santiago de Compostela”.

Cando non había xente botaba un parrafeo co gardaagullas, ao que os rapaces lle chamaban “Chuti”, que era quen facía o cambio da dirección dos trens e avisaba aos condutores, cando xa tiñan a vía disposta, cunha trompetiña dourada como a que tiñan os antigos pregoeiros para daren as novas ou os Bandos dos Alcaldes nas prazas das Vilas.
O tal gardaagullas era pequenote, de cor cinsenta, cun forte bigote gris que lle daba o aspecto dun personaxe dos que debuxaba “Xaudaró” e saían publicados na revista “Blanco y Negro”, vestido cun mono azul ben cumprido que non deixaba adiviñar a figura do seu corpo, que se adiviñaba máis ben “escuchumizada”, e cubría a cabeza cunha gorra de prato que non sacaba nunca e levaba moi fachendoso. No peto traseiro do mono levaba dúas pequenas bandeiras, unha vermella e outra verde, para indicar aos condutores do tranvía se tiñan paso libre para seguiren adiante unha vez realizado o cambio de dirección nas agullas. Para facer o cambio de agullas el embarcaba no estribo do tranvía, que ía a modiño, e cando estaba chegando á agulla apeábase e corría diante do tranvía, cambiaba a agulla cunha panca de ferro e daba o sinal para que seguise a marcha. Esta manobra repetíase cada vez que o tranvía tomaba dirección cara a Baiona ou Gondomar e cando se recollían nas cocheiras, tres naves que estaban pola parte de atrás da capela de San Campio.

O home de Carmen "A coxa", andaba no mar, e ela, como a maioría das mulleres galegas, cargaba co peso da casa, leváballe “o gasto” (tabaco, algunha cousa para comer...) antes de embarcar e cando desembarcaba acudía para recoller o peixe que trouxera para vendelo e así facer fronte aos gastos da numerosa recua.

Un deses días, contaba ela,

-O meu home, que fora ao mar, á pesca do congro ("cóngaro" dicía ela), traía unhas boas pezas pero cando desembarcou, a parella da Garda Civil estaba esperándoo e levouno preso”.
Lonxa do congro

Carmen xamais falaba da causa deste apresamento, pero o certo é que fora profanada unha tumba no cemiterio de Baiona, onde estaba enterrado un coñecido baionés que se chamaba Godoy, e roubáranlle a fibela do cinto e a dentadura que eran de ouro. Por iso o condenaron e estivo preso nun penal de Asturias.

Pasado algún tempo, chegou un día moi alporizada e ás persoas ás que lles tiña moita confianza contáballes que lle escribira o seu home dicindo que xa o soltaban, que andaba moi doente porque estaba “ético” e pedíalle cartos para volver a Baiona. Comentaba tamén que reunira aos fillos para saber que lles parecía a volta do pai. Un dos moitos fillos que tiña díxolle:

-“Eu non quero que veña porque cando estaba aquí batíache a miúdo e ademais é un ladrón”.

Ao que ela, moi anoxada, contestáralle:
-¡Cala rapaz, que é teu pai e dáche educación!.

Carmen "A coxa" estaba moi fachendosa xa que cando estivera a servir a uns señoritos na vila de Noia lle aprenderan a contar os cartos doutro xeito, e dicía:

-Agora xa non conto os cartos como antes, un real, un patacón, unha perra, unha perra chica… Agora conto unha dez, unha vinte, unha trinta….

Para ela Noia era outro mundo, tal que non falaban igual que na bisbarra do Val Miñor.

-Alí ás patacas chámanlles baloucas, aos baldes sellas, e ás “anécoras” “anécoras” como acá”.

Un estudante de arquitectura en Madrid, fillo dunha familia vinculada e con casa no Val Miñor, que pasaba o verán na Ramallosa, levou esta cantilena para a Escola de Arquitectura, e cando andaban de troula repetíana a coro facendo pregunta e resposta deste xeito:

As patacas? ¡baloucas!.

Os baldes? ¡sellas!.

E as anécoras? ¡'anécoras como acá!”

Mulleres con baldes ou sellas