UN BARDO EN BAIONA

-Dáme unha esmola que son orfo de pai e nai. Xa teño sesenta e dos anos.

Con esta ladaíña presentábase aquel homiño vestido con roupa de polo menos dúas tallas máis da que lle correspondía e unha pucha calada ata o cello. De ollos xa co veo ambarino das cataratas e as pálpebras coas pestanas lagañosas, cos dentes gastados case ata o raíz de rillar codias de pan e fame e as comisuras da boca babuxentas de cuspe branco de lembranzas de xa afastadas larpeiradas.
Dicía que gañara un premio nun concurso de imitación de guitarras coa boca, que organizara a Falanxe, e antes de que te deses conta, collía unha cana que sempre levaba con el e botábase a cantar facendo un acompañamento cun tra lara lará, tra lara laraina, co que quería simular unha guitarra. Cantaba sempre a mesma cántiga a xeito de romance antigo do que repetía como nun disco estragado:

Pase, pase, caballero por una noche o dos.
Mi marido fue a cazar
A los montes de León.

Pase, pase caballero por una noche o dos.
Para estar mas seguritos
Le echamos la maldición.

E cambiaba para seguir a ritmo máis rápido e alegre:

Y los clientes le quieren decir:
Que manos tiene doña Coliflor
la pone tiesa no gasta almidón.
Tra lara lará, tra lara laraina.

E a modo de retrouso, volta a empezar:

Y los clientes le quieren decir:
Que manos tiene doña Coliflor
la pone tiesa no gasta almidón.
Tra lara lará, tra lara laraina.

Ao final, acababas dándolle a esmola para que se fose e te deixara en paz. Pero o caso era que o raio da música érache moi pegadiza e quédache na cabeza como unha teima e, sen querelo, dábache voltas no maxín e non facías máis que cantaruxar para ti o raio do

Que manos tiene doña Coliflor
la pone tiesa no gasta almidón.

O certo e saliéntante é que o Romance existiu e foi recuperado polo investigador do CSIC, Joaquín Diaz , que agora habita na cidade murada de Urueña (Valladolid) e dirixe o mais importante museo de instrumentos musicais antigos. Esta pequena cidade, que conserva súa estrutura do medievo, foi nomeada “Cidade da Cultura”. Hai unha versión do romance recitado por Joaquín Diaz acompañandose dunha guitarra española.

Romance sefardita de la Catalina

Estaba la Catalina

sentadita en su balcón.

Pasó por allí un soldado

de buena o mala intención.

- Buenas tardes, Catalina,

con usted durmiera yo.

- Suba, suba el caballero

dormirá una noche o dos.

- ¿Y si su marido viene

y nos pilla de traición?

- Mi marido no está en casa,

que mi marido marchó.

Mi marido fue a cazar

a los montes de Aragón,

y ahora para que no vuelva

le echaré la maldición.

Cuervos le saquen los ojos

y águilas el corazón.

Los perros de mi ganado

le traigan en procesión.

Aún no había dicho esto

y él a la puerta picó.

Ábreme la puerta, luna,

ábreme la puerta, sol,

que te traigo un conejito

de los montes de Aragón.

Bajaba por la escalera

mudadita de color.

- Tú estás turbada del vino

o tú tienes nuevo amor.

- Ni estoy turbada del vino

ni yo tengo nuevo amor.

Que reñí con los criados

con mucha de la razón,

que me perdieron las llaves

del más alto corredor.

- Si las perdieron de plata

de oro te las daré yo;

que tengo un hermano en Francia

que las haría mejor.

¿De quién es aquel caballo

que en mi cuadra relinchó?

Tuyo es, marido mío,

que mi padre te lo dio.

- Dios se lo pague a tu padre

que caballos tenía yo

y cuando no los tenía,

él no me los daba, no.

¿De quién es aquella capa

que en mi percha se colgó?

- Tuya es, marido mío,

que mi padre te la dio.

- Dios se lo pague a tu padre,

que capas tenía yo,

y cuando no las tenía,

él no me las daba, no.

- ¿Y qué es lo que hace un momento

en mi cama resonó?

- Es mi hermano, el pequeñín,

que conmigo se acostó,

y que ha venido a llamarte

pa las bodas del mayor.

- Mientes, mientes, Catalina,

de las bodas vengo yo.

Mátame, marido mío,

la culpa la tengo yo.

Matar, no te mataría;

matar que te mate Dios.

Pero que tu padre tenga

noticia de tu traición.

La agarrara por la mano

y a su casa la llevó.

- Tenga, padre, esta su hija,

que la tuna me engaño.

Si la tié mal enseñada,

enséñela usted mejor.

Romance sefardita en versión musical de Joaquín Díaz.

OS PARRONEROS

Vivían, se pode chamárselle vida a que eles levaban, nun alboio que tiña ao carón da súa casa na Foz do río Miñor, o médico vigués don Antonio Ruíz. A casa chamábase “El Refugio” e no alboio gardaba, no inverno, unha barca que tiña para pescar, cousa que facía con frecuencia pois érache moi afeccionado á pesca.

Éran catro: O Pai, a Nai e dous fillos, unha rapaza e un rapaz. O Pai era un home baixo e forte, de faciana redonda e moura pero as fazulas tiñan as cores vermellas que igual cós grosos beizos pendentes e insalivados amosaban a afección á piteira. Calzaba unhas grandes e grosas botas de goma das que chegan a media perna e que usan os mariñeiros; vestía uns pantalóns que remitía nas botas, un xersei de lá, unha chaqueta que co peso das cousas que levaba nos bolsos alongábaselle por embaixo dos xeonllos e, como non, unha boina negra. Tamén toda a roupa era negra ou, cando menos, parecíao, pois coido que non a tiraba nin para durmir, e a auga que vían só a do mar ou da chuvia. Era pescador, ou polo menos ía de pesca co rapaz polo río e polo mar e era con iso co que mantiña a familia.

O rapaz levaba o xeito do pai. Igualiño de corpo e vestimenta. Era como unha miniatura del. Non tiña amigos con quen xogar no pouco tempo que se libraba de axudar ao pai e bo era cando podía librarse das pancadas, lambadas e sopapos cos que de cote lle pagaba as axudas.

A nai, pobriña, vestida tamén de negro, cunha bata que a saia chegaballe aos pés, sempre descalzos, e un pano na testa que facía salientar a moura palidez da súa faciana na que salientaban uns ollos claros, apagados e tristeiros. Mesmo daba a imaxe dunha ánima que saíra da Santa Compaña. Era a que vendía polas portas o peixe que pescara seu home e as máis das veces ía en compaña da filla.

Esta érache unha rapaza eivada, tolleita, chepuda do lombo e do peito. Ademais, érache moi apoucada sen dúbida pola vergoña que lle daba o seu corpo. Na súa faciana non asomaba xamais un sorriso. Non había nada atraente na súa persoa a pesar da súa mocidade.

Pois a pesar de ter tan pouco atraente, apareceu preñada. Á vista de todos aquilo era un atentado que lle inferira algún desalmado e habíase de castigar ao cabrón culpábel de tan mal feito. Aínda que por riba do desexo de dar castigo ao culpábel, estábache o fartar a curiosidade de saber quen fora. As murmuracións, os “cotilleos”, as imputacións a uns e a outros, desatáronse e era a conversa do día. ¿Quen fora?, ¿Quen sería?, ¿Quen habería de ser?.

Quen se ocupou de pescudalo foi a Garda Civil. Axiña souberon que fora. ¡O escándalo desatouse na bisbarra! A xente non daba creto. Os comentos eran conversa obrigada e non se falaba doutra cousa. Ademais transcenderon as conversas do culpábel coa Garda Civil. Ao parecer xustificábase deste modo:

-¿E se non o fago eu quen ía a facelo? ¿Quen habería de querer fodela co corpo que ten? ¿E por que había de quedar a pobriña sen saber, e sen probar e sen gozar o que e follar? ¡Soamente o agarimo dun pai podería darlle ese gozo!

DIONISIO

Ao Dionisio íalle o nome que nin adrede podería cadrarlle mellor. Se se quixese facer unha imaxe do Deus dos antigos non se habería de atopar un modelo máis axeitado.

Era pequeno, rexo, de faciana engurrada, que engurraba aínda máis cando botaba unha risada amosando unha boca aberta dun lado a outro véndoselle os dentes gastados e amarelos do tabaco, pois levaba sempre unha cabicha pegada aos beizos e mollada de cuspe.
A vida que levaba tamén era unha parodia da do tal deus Dionisio. Moraba nun predio no lugar de Vilariño, á beira do convento dos monxes franciscanos que verdadeiramente non poderían tomar exemplo del pois érache o modelo, a ninguén se lle podería ocorrer outro mellor, máis contrario ás regras da orde franciscana. Compartía o lar con dúas parceiras, concubinas ou non, saberíao el, pero na fala da xente andaba que así era. Fose dun xeito ou doutro, o Dionisio tratábaas ben. Por caso, tíñalle a cada unha un carro e unha vaca. Eu en máis dunha ocasión, ben as mirei, aos tres, cada un con seu carro, vir en fila pola estrada de Gondomar nas tardiñas do verán cando xa o sol ía caendo por detrás do Monte de Lourido desde a Foz do río Miñor que se enchía das cores e silencios que auguran a hora máxica de entre lusco e fusco. Viñan cos carros acugulados de argazos que recollían no esteiro da Foz coa axuda dos angazos que de volta portaban por cima dos argazos. Era moi común estercar as leiras con eles.

O Dionisio érache moi dado ás esmorgas. Non perdía unha, e menos as que el organizaba coas xentes da parroquia de San Pedro para iren, en romaxe, camiñando ata Morgadáns, para honrar a San Roque, o día 16 de agosto. Aínda hoxe os de San Pedro manteñen o costume. E non só iso, o tal día fanlle unha misa de ánimas en recordo do Dionisio.

Parranda de San Pedro


Ás oito da mañá acordaban cos estoupidos dun par, ou se acaso máis, de foguetes deses que chaman “bombas de palenque” e comezaban a axeitar nos carros as empanadas, estufados e larpeiradas preparadas, xa nas vésperas, para o xantar e deixando lugar para axeitar aos vellos, os eivados e os nenos que non ían facer o camiño a pé. Os carros, e mais a xente, ía adobiados con cintas de cores, flores e ramallos. Todos con sombreiros de palla, para aguantar a solaina, e o instrumento musical que soubesen tanguer. Non faltaba o bombo, a caixa, a gaita, algún outro como o saxofón ou o clarinete e o, que menos, levaba unha cana rachada.
Dionisio dirixía coa súa cana rachada na que era todo un experto e ninguén se podía comparar con el.

O camiño facíano cantando e parando cada pouco para descansar e botar un grolo de auga ou viño se viña ao caso, ata chegar, arredor do mediodía, á ermida de San Roque, con tempo para asistir á misa e participar con candea ou exvoto de cera na procesión que remataba a festa relixiosa dando unha volta co santo arredor da capela.
Procesión de San Roque-Morgadanes

Pero antes da Misa ían coller e preparar o sitio onde xantar na carballeira da Carolina que estaba preto de alí. Estiraban os manteis no chan e deixaban todo preparado. Ao remate da cerimonia relixiosa sacaban o xantar e comezaba un intercambio de probas da comida, do viño e das larpeiradas que cada quen trouxera, convertendo o xantar nun concurso de gastronomía para maior gabanza das cociñeiras. Logo de xantar non faltaba o café e a copa, as máis das veces augardente “da casa”, o mesmo có viño país, e aquí eran os homes os que aproveitaban para gabarse de facelo “natural, sen química nin mesturas”.

O do café require contalo aparte. Facíase fervendo a auga nunha pota enriba dunha trepia que se puña ao lume prendido entre unhas pedras da mesma carballeira. Cando fervía a auga botábaselle o café, pousaba un pouco e pasábase por un coador de pano, e facendo a broma, chamábanlle “café de calcetín”.
A broma, a verdadeira broma, era que nesa hora, e ata que finou a pobriña, aparecía Carolina, a dona da carballeira, vestida de negro, como de loito, e calzada cunhas botinas que mesmo parecían feitas para o caso e con moito acaloramento comezaba a patexar nas fogueiras do lume, arrombando as potas que vertía polo chan a auga ou o café. Alguén era quen de calmala e por veces ata de bailar unha peza pero aquilo marcaba a hora de recoller.

A volta a San Pedro facíase do mesmo xeito, a pé. Os carros ían máis cheos porque a xente ía máis cansa, pero os cánticos e a troula seguía alentada polo moito viño trasfegado.

Os de San Pedro honran ao Dionisio cunha Misa de ánimas. ¿E a San Roque?. A San Roquiño, como lle chaman eles, co berro:

¡Viva San Roque e o can!.

O CINE IMPERIAL

Haiche establecementos que chegan a ter a condición de personaxes como o Café de Lis, o forno e a tenda de Laureana, a casa de xantares Sestelo... en Gondomar; a tenda das Verísimas, o forno das Adrianas..... en Baiona; O Café do Centro, o Bar Galicia, a fonda A Paloma, o Cine Imperial,... na Ramallosa.

O Cine Imperial da Ramallosa acadou esta categoría, por iso é merecente de figurar como tal nestas páxinas. Lévao, de sempre, Latino Salgueiro, neto do que foi alcalde de Gondomar don Latino Salgueiro que tivo a honra de agasallar as donas da Alteza Real, na súa visita a Gondomar, e cederlle o seu brazo para apoio da subida das escadas do Concello, cousa que logo serviu para darse fato e acercarlle o brazo a máis dun dicíndolle:

- Ora, cheira aquí.

O nome de Latino, que lembra o personaxe de Luces de Bohemia de Valle Inclan, ten unha certa implantación no Val Miñor.

Durante moito tempo, despois do peche do cine que había en Baiona e doutro, máis antigo, en Sabarís que era do “Pataqueiro”, foi o único cine que había na bisbarra. Así é que toda a xente, nova ou vella, de nacenza no Val ou veraneante, de cotío ou de paso, acudía a el para ver as películas que, sempre con bo xeito, escollía Latino.

Antes, xa hai anos, os anuncios das películas facíanse cuns folletos que deron en chamarlle prospectos e que repartían pola rúa e nos establecementos. Eran en papel a xeito de octavillas, e amosaban un fotograma ou as facianas dos principais protagonistas.

Houbo un rapaz que repartía os prospectos e púñalle tanto entusiasmo que mesmo parecía que o cine, o cine en xeral, era cousa del. Facíao con tanto interese que mesmo comentaba os “chismes” dos actores protagonistas vinculándose a eles como se del dependesen ou fosen da súa familia. Falando dos casamentos ou dos divorcios dos artistas de Holywood comentaba:

-¡Mira que a Taylor volvese separar do Burton!. É que xa dá noxo. A min danme ganas de retirarme disto do cine.

Claro que cando o chamaron a filas para cumprir co servizo militar, mandárono a revisión á Coruña, que era onde revisaban aos mozos que amosaban algunha deficiencia mental, dérono “libre de complir o servicio militar”. Cando alguén lle preguntaba que como fóra, el respondía que fóra por "infuensias".

Os contos que cada quen poida contar en relación co Cine Imperial han de ser tantos como persoas que ían a el.

Un destes contos tivo como protagonista a un mozo dunha familia dun médico de Madrid que viñan veranear á Ramallosa e paraban no Bar Galicia. El andaba por namorar a unha rapaza de Gondomar e conseguiu que quixese ir ao cine con el. Acicalouse a tope pero cando ía entrar decatouse de que levaba só un calcetín. Alporizado, preguntoulle a un compañeiro que facía e este díxolle que o quitase e o metese no peto. Así foi, pero a película que botaban resultou de “moito chorar” e á rapaza saíanlle as bágoas. O mozo, moi amable e servicial, ofreceulle o que pensaba era un pano da man e que era un calcetín. Os compañeiros que estaban na fila de detrás ollaron a faena e non se tiñan coa risa.

Outra foi a que lle pasou a un compañeiro deste mesmo mozo, que tamén andaba tras de namorar unha rapaza que xa tiña noivo, pero que andaban enfadados. No cine arrecontrachegáranse unha migalla e algo de aloumiñamento tamén houbo. Á saída estaba o noivo esperándoa para facer as paces e ela devecía por facelas, máis el, cobizoso do acompañante, fíxolle unha pregunta e ela respondeu axiña:

- Se porto como un caballero.

E por suposto non dixo máis.

Poderíanse contar montes e moreas de recordos do Cine Imperial que aínda segue ofrecendo a oportunidade de compracer ax xentes máis gorentosas do cine que da TV ou do Internet.

E grazas a Latino Salgueiro a quen xa lle chegou a hora de que as xentes do Val Miñor ou doutras bisbarras lle mostren o seu agradecemento facéndolle unha homenaxe.

O MUDO

¿Algunha vez oíches cantar a un mudo?.

Pois “O Mudo” da Ramallosa que, cando non ía pescar, estaba sempre no Bar do Centro, cantaba, ou polo menos unha noite en Baiona no bar do “Gringo” cantou, despois dunha gran cea. De pato estufado, cociñado pola muller do “Gringo” en pago doutro pato vivo que ela gardou no curral, foi a enchenta do “Mudo”, que xaxuaba as máis das veces, e unha farta de viño, que iso era mais cotián para o “Mudo” pois combatía o bacilo de Kock con grandes cantidades de alcohol xa fose en viño ou en augardente. Así é que xa algo máis ca un pouco achispado, comezou a berrar, uns berros arrepiantes tanto polo alto do son como pola discordancia dos mesmos. Parecía que aqueles horribles berros tiñan algún senso pois para el pois facendo unha O cos dedos gordo e índice da man dereita facía xestos coma se quixese levar, con moita galanura, o compás daqueles descompasados berros. A verdade é que daba unha gran pena e ata daban ganas de pórse a chorar.

O “Mudo” érache pequeno, espelido, moreno de soles e ventos do mar, de ollos vivaces e gastaba un bigote ao xeito do pintor Dalí, ou máis grande se cadra. Tiña uns coloretes rosadiños na faciana que salientaban a súa doenza da tuberculose. Seica este mal era mal da familia, pois a súa nai e seu irmán Florencio tamén estaban doentes da mesma enfermidade.

Iso si, pescar ninguén pescaba coma el. Os pescadores da bisbarra estaban á espreita de se o “Mudo” saia ou non pescar. Se o facía, eles tamén saían, se non era sinal de que ese día os peixes non picaban e o fracaso estaba cantado. Os máis sobranceiros pescadores afeccionados da bisbarra e asiduos á pesca no río Miñor, como Choncha, que era unha grande afeccionada, ou don Antonio Ruíz, o médico que vivía na Foz do río nunha casa que se chama o “Refuxio” e que por veces levaba o "Mudo" a pescar con el; ou Antonio o “Tranviario” que tamén era un bo pescador, mais de cana longa e da praia da Ladeira. Citamos estes só por salientar uns poucos.

"O Mudo" tiña unha chalana que gardaba a carón da ponte da Ramallosa e só pescaba con liña ao corricán. Chovese ou non choverse, dáballe o mesmo, sentábase no derradeiro bancal da gamela, soltaba unha longa liña de cordel de cáñamo rematada cunha tanza, disque feita da tripa dos vermes da seda, e un anzol que engadaba con iscas que el mesmo collía, ese mesmo día ou no día anterior, entre os lodos do esteiro do río, e remaba paseniño contra a corrente do río cando subía ou baixaba a marea. Poucas veces subía o río despois da Ponte Romanica e tamén poucas veces saia ao mar pasando da Foz.

Non se sabe cal era o xeito que se daba para que sempre acadase as mellores robalizas. Porque chamar non as chamaba, que el era mudo, como facía o Maiximino de Moaña, que xa vellote saía pescar e chamaba aos peixes arrimando a liña a boca, como facían os rapaces que cun fío e dúas caixas de mixtos initaban un telefono, dicíndolle:

- Peixiños vinde a min que son o Maiximino.

A pesca, sempre robalizas, dáballas a súa nai para que as vendese. Eses eran os cartos que mantiñan a familia e os que lle daban para encherse de alcohol e escorrentar o frío, a fame e manter a raia os bacilos que ao fin gañáronlle a loita pois morreu “etico” cando inda podía dicir que era un home novo.

A o mellor o segredo das súa habilidades estaba no mostacho. As dúas guías do bigote, que lle chegaban case aos ollos, farían de antenas de radares receptoras de tan sutís habelencias.
Os bigotes dos gatos e dos ratos ¿non teñen esa funcións?. Dos bigotes do Dalí ¿non sairían os impulsos para inspirar as súas obras de arte?. Da maraña dos bigotes do Nietzsche ¿non sairían tan retortos pensamentos filosóficos?.
Ben, vai ti a saber.

MILAGROS, A DE PEITIEIROS

¿Quen sería aquela muller?

Fraca, alta, de pelo longo e case branco que amosaba por debaixo do pano da cabeza co que sempre cubría a testa, formando una trenza que lle chegaba case á cintura, Faciana engurrada e bronceada do sol, con fasquía de vella que desmentía o seu andar, sempre descalzo, lixeiro e nervioso. Si se sabia que era ou moraba en Peitieiros, polo menos iso dicía ela, e parece que era certo pois había xente que o afirmaba. Falaba pouco, sen ollar para o interlocutor, cun son de voz atiplado pero non ferinte e nunca respondía ao que lle preguntaban. As máis das veces interrogábana sobre que levaba na cesta que portaba na cachola e que só baixaba para esconder o que lle deran. Cando o facía puña tal xeito que non había maneira, nin adiviñando, de saber que portaba na cesta debaixo dos farrapos con que a cubría.

A súa teima eran as vodas. Non falaba doutra cousa. O caso é que nunca se sabia de que voda falaba con tanto luxo de detalles. Dos traxes que levaban os noivos, do que comeran no banquete.
Ela falaba, pero se lle preguntabas algunha cousa, púñase moi nerviosa e dicía que tiña moita presa.

- Que o neno está a chorar. Que o neno está no berce chorar.

¡Pobriña! ¿Quen sabe canto tempo habería que lle pasara a posibilidade de ter fillos?. Xa debera pasar moito tempo.

A pé, ía cara a Praia América a pedir como facían todos os que andaban a pedir esmola, dando por bo, sen ter coñecemento diso, o que dicía o cego do Lazarillo de Tormes “Que máis dá o rico que o ten que o pobre que non o ten”, e a pé volvía cara a Peitieiros.

Ao petar nas portas sempre chamaba por alguén póndolle un nome que as máis das veces non cadraba con nin da casa. Maís non sempre, como no caso dunha das casas, na estrada de Gondomar, onde houbera un forno de pan dunha dona que se chamaba Ánxela Prado que había moito tempo que se fora para a Gondomar e tamén moitos anos que finara. O forno xa rexentaba unha filla chamada Laureana.

Pois Milagros, nada máis abrir a cancela da casa, apelidaba:

- Anghelita, Anghelita.

De pouco valía que lle dixeran que Anxelita xa morrera. Ela, a vez seguinte, volvía a apelidar por Anghelita.

Cando volvía, se era ao mediodía, non se sabe se para refrescar porque apertaba o sol do verán ou era para calmar as dores de cabeza, un dos síntomas da súa falta de cordura, mollaba no río uns farrapos e púñaos na cachola e deixaba solto o nó con que suxeitaba debaixo da gorxa o pano da cabeza.

JOSE, O DOS FIGADOS ESFARELADOS

Chamábanlle José porque daquela non se levaba falar o galego. El si empregaba, máis ou menos, o que se falaba na bisbarra e sempre dicía a pouco que se conversase con el, que tiña “os fígados esfarelados”. Non se sabe por que tiña así os fígados, pero o certo é que se queixaba de que non lle daban “o suisidio” e cando reclamaba o subsidio algún dereito habería de ter a el, xa que tiña enfermado no cuartel ao facer a “mili” ou noutro oficio ou traballo do que nunca falou. Reclamábao no Concello de Gondomar, pero dicía que non lle facían caso.
Cando lle preguntabas con quen falaba no Concello e lle nomeabas a algún empregado, como era o caso de Luísa Alonso, a resposta era sempre a mesma:

- Bo, esa estache alí a darlle as mans.

Efectivamente, era mecanógrafa. A resposta era semellante por calquera que lle preguntases. Ninguén lle facía caso.

Era un home alto e forte, levaba a cachola rapada, vestía roupa usada pero non farrapenta, andaba descalzo, como a maior parte da xente do campo ou do mar, e tiña os pes feridos polo talón por mor de que se lle abrían as durezas dos calos. A fasquía non era mala.

Vivía para cima de Gondomar, en Chaín, ou quizais en Couso?. Non se sabe. Pero baixaba a miúdo á Ramallosa e sobre todo, no verán, a Praia América. Non estaba moi contento cos “señoritos” que alí veraneaban e queixábase do pouco que xuntaba coas esmolas que lle daban e alá pola tardiña, cando xa o sol se agachara detrás das illa Estelas, comentaba:

- ¡Danme unha perra! ¡Se me desen unha peseta!. Falaba das moedas que cursaban entón.

E non quedaba aí a cousa pois engadía:

- Este domingo xuntei ….. E total ¿que?. Merquei un bocadillo de queixo e marmelo para comer e deille dous reais aos xitanos e alá se foron.

Como lle dixeses que se era así ¿como lle daba dous reais a os xitanos? puña unha faciana máis de noxo que de pena e contestaba:

- Bo, ¡déronme pena!.

Pero a teima de José érache o mal que estaba.

- Andaban os bechos a comer nel e tiña os fígados esfarelados e ninguén lle facía caso para que lle desen o suisidio.

Algo de certo había de haber no que dicía José, pois axudado por non se sabe quen, nin que palillos houbo de tanguer, nin en que Organismo se fixo, pero o caso é que o José conseguiu que lle recoñecesen e desen o tal reclamado “suisidio”.

Parece que acadou unha boa morea de cartos polos atrasos que tiña que cobrar e non se soubo se conseguira botar fóra os bechos que lle tiñan “os fígados esfarelados” pois non se volveu ver pola bisbarra.

O CAN BLANCO

Por este alcuño coñecíase a un home moi difícil de clasificar como vai desprenderse deste relato.

Na voda de Celia - a irmá de Germán o que facía de matachín e era xogador de vantaxe nas timbas que se facían no Bar Galicia, no Bar do Centro ou noutros lugares, e era experto nun xogo de cartas que seica trouxeran os que volveran das Américas chamado “Truco” ou “Flor”, o Can Blanco serviu a mesa vestindo guantes brancos e que xa os levara cando servira ao Rei cando estivo na mili.

Inda que traballaba como campesiño nun predio que tiña na Xunqueira, andaba ao mar como mariñeiro “a parte”, en Baiona, e víaselle volver do mar levando algún peixe que lle correspondera no reparto, por veces era un xurelo moscón dunha largura que agora non se ve, pois levado pola man a cola rozaba o chan.

Tiña o Can Blanco a fasquía dun home alto e forte pero … o modo da fala e o xeito érache de …. ¡vou dicilo! de maricón. Dígoo porque era o que se dicía del e a min, que era pequeno, parecíacheme un aldraxe pecadento.

Levábase mal cos veciños, especialmente cos “Sarricos” que estremaban co seu eido. Cun deles, que volvera das Américas, pelexara, non sei por que razón, e o “Sarrico” feriuno, dis que cunha navalla. O “Can Blanco” afrautando a voz, decaíalle a unha veciña que o acollera no seu eido:

-“¡É un criminal! ¡Deume aquí e mais en todo o corpiño!”

Pero nada mais amosaba unha ferida non moi grande nun brazo. O Cabo da Garda Civil de Baiona fixo unha inspección de trámite e alí morreu o conto.

Outra gallofa, e esa si que foi ben soada, pois ata houbo cornetada, foi a historia do seu casamento. Andaba á fala coa irmá do crego de San Pedro da Ramallosa ao que alcuñaban “Tomatito”, porque era pequenote, redondo coma unha bola e colorado coma un tomate. Debería ser moi estudado porque tamén traballaba, en non se sabe que posto, na Escola de Comercio de Vigo. A pesar dos consellos do cura párroco e dos que podían achegarse a ela augurándolle os males que terían que vir se casaba cun mari…, deixémolo en amaneirado, deron en casar.
Fixeron un casamento a rachar. A festa foi moi rumbosa. Non había daquela revistas do corazón senón salientaríanse na primeira paxina. O caso é que toda a xente da bisbarra, non só os mozos, senon tamén os maiores, se meteron no rodicio. Comezaron a organizar festa pola súa conta e ocorréuselles desenterrar un vello costume, tan vello que xa no Val ninguén se lembraba del. A tal festa consistía en facerlle polas noites una “cornetada”. Non é que o nome sexa moi acertado, pois non se trata de tocar a corneta, tócase o corno. Así é que formáronse uns grupos de mozos que se distribuíron agochados arredor do eido do Can Blanco. Uns asentábanse na subida ás Tomadas, en Vilariño; outros por detrás da canteira, na estrada que vai a Gondomar;e uns terceiros, pasado a río Miñor, a carón da ermida da Xunqueira. Gardaban as distancias para que non coñecese a alguén, pero tamén polo medo xa que como dixemos, o Can Blanco, a pesar dos seus modos amaneirados, érache un home forte e violento e nun momento dado podería facer fogo coa escopeta de cazar, que ter tíñaa.

Polo menos durante tres ou catro noites atronaron o Val co son dos cornos, algún usou tamén bucinas coma as que usaban os mariñeiros para alertar cando había brétema ou cando chegaban ao porto coa sardiña, e coas cantigas que inventaron para o caso, todas cun dobre sentido. Habíaas ben directas salientando a condición amaneirada do home e do chasco que ía levar a muller se esperaba del que cumprise coma un home feito e dereito.

Entón si. Entón enténdese o alcuño, pois o home “andaba coma un can adoecido”, e así si lle cadraba o de Can, pero ¿o de Blanco?. Como non fose pola faciana que se lle puña branca coa rabia.

Si que foi unha cornetada ben soada, mais foron poucos os altercados que houbo. Claro que a Garda Civil, inda facía a vista gorda, estaba espreitante por se alguén se desmandaba.

Despois da festa veu a calma pero tampouco durou moito pois, como xa estaba anunciado, comezaron as rifas entre a parella, que foron indo para máis e o Can Blanco acabou batendo na muller como se estivese a mallar feixóns. Ela ao primeiro aturaba e calaba. Despois deu en fuxir para a casa do irmán, pero non tardaba en regresar. Unha destas, que debeu encher o balde, fuxiu de por vez non se sabe para onde, pero non se volveu ver pola bisbarra.

Hoxe a casa do Can Blanco estache arruinada e o eido non o traballa ninguén.

O GALO DO XEFE DA ESTACION DE TEV

O Xefe da Estación dos Tranvías da Ramallosa tiña un pequeno galiñeiro fronte ao edificio da Estación, pasadas as plataformas de viaxeiros e entre as vías que levaban os trens para as cocheiras. Este galiñeiro acollía unha ducia de galiñas, máis ou menos, e un galo.

Pola mañá cedo, antes de que comezasen a moverse os tranvías, xa o galo estaba farto de cantarlle ao día, estivese a chover, houbese brétema do río ou comezase a saír o sol aló por riba do monte Galiñeiro. Dáballe o mesmo. O caso era que lle abrisen a porta do galiñeiro e que el e o bando das galiñas puidesen saír e comezasen a depenicar nas herbas, bosteiros non había naquel eido, ou nas areas do chan mentres non lle botasen uns grans de millo se é que cadraba, que non era sempre.

Pero a présa que tiña o galo non era por comezar a depenicar para saciar a fame. Érache outra clase de fame a que quería saciar. Nada máis verse fóra do galiñeiro comezaba a dar voltas arredor dunha das galiñas cunha ala baixada ata bater co chan e fretala co esporón, que mediría 3 ou 4 centímetros, ata que montaba na galiña e para que non se movese picáballe na cabeza a carón da crista e baixando a cola para empurrar ben ao xeito, deixábaa ben galada. E repetía a faena con todas as do bando, fosen poucas ou moitas, non deixaba unha atrás. A verdade é que facía graza espreitalo. Parecía un xeneral pasando revista ás tropas. Ademais é que mesmo tiña xeito diso, pois había que ver que ergueito e fachendoso se amosaba. E o de fachendoso, neste caso, podíase semellar co termo “fachoso” de “fachista” ou fascista.

Pero o conto non acababa aquí.

Non sei como sabía o galo que preto de alí habíache máis gando para “torear”. E nin estaba tan preto nin tan fácil de chegar a el. Na praza que hai á entrada da Ponte Románica, onde está a eira na que mallaban os feixóns e naquel tempo había un ferrador, soltaban un pequeno bando de galiñas a familia dos “Roades”. Pois ben, o fachendoso do galo ía moi farruco cara á praza pasando á beira das cocheiras, atravesando o torreiro entre a ermida de San Campio e o Cruceiro, cruzaba a estrada de Baiona, entraba na praza e unha a unha repasaba a ducia de galiñas que alí andaban.
Coa mesma, unha vez que tiña cumprido co que el entendía era o seu deber, e era máis ben o seu pracer, volvía aos seus eidos da Estación dos tranvías facendo o percorrido á inversa.

E tampouco acaba aquí a historia.

No serán, cando a luz ía baixando e o sol xa se agachaba detrás do monte Lourido como aviso de que chegaba a noite, antes de que as galiñas comezasen a buscar a porta do galiñeiro para apoleirarse, o fachendoso do galo, co mesmo xeito de pola mañá, repetía a mesma cerimonia de galar todo o bando das galiñas do Xefe de Estación e volvía viaxar a carón da Ponte Románica para cumprir o galado das galiñas da familia “dos Roade” e algún desta familia, quizás a Doloriñas, espreitaba desde a fiestra e agradecía o xeito do galo pois era garante de que de todos os ovos nacesen pitos cando algunha galiña chocase.
Pola mesma razón tamén ao Xefe de Estación, D. Antonio Pascual, aledabase co bo xeito do galo e ao velo “traballar” púñaselle un sorriso na faciana e tremíalle o incipiente bandullo co pracer que isto lle producía.

XESÚS, ¡ARRIA O GALO!

Nin se sabe quen era nin de onde viña. Chamábanlle “Xesús” e por veces “Jesue” e os rapaces para cabrealo berrábanlle “Xesús. ¡Arría o galo!”.

O caso e que cando o cabreaban baixaba os pantalóns e botaba a correr, para onde fose, berrando coma un poseso ¡A culpa de que eu ande así tena Franco!.

E esa é a única referencia ao seu pasado. ¿Que era?, ¿un represaliado da maldita, absurda e inxusta guerra?, ¿quedara tolo por iso?...... Moitas preguntas, ningunha resposta. Pero.. a culpa botáballa a Franco.

Nada tiña que ver co veciño de Tabagón ao que a xente chamáballe "O Ghalo" e que sempre andaba fóra, seica na Inglaterra. Cando volvía dicían: "Chegou o Ghalo". Cando se encontraba con alguén saudaba cun "Hello", á xente soáballe a "jelou", pero como nesa bisbarra, e en case toda Galicia costeira, hai o que lle chaman "gheada", ou sexa cambiar o "g" polo "j" e viceversa, acabáronlle chamando ao tal veciño "O Ghalo".

O noso Xesús ¡arría o galo! era pequenote, mouro do sol, de pelo crecho e preto, de faciana arruñada e fea, con xesto de tolo mal encarado. Descalzo sempre, tiña os pés con calos resecos que por veces abríanselle cortes nos talóns e o po do camiño secáballe o sangue que deles saía. Vestido de farrapos vellos e pouco limpos, sempre levaba con el un, dous, tres e ata catro cans ou cadelas, palleiros, grandes ou pequenos, que o seguían onde quixera que el fose e inda que algunha das cadelas estivese acabada de parir. Andaba errante, aparecía ou faltaba en calquera tempada do ano, e podíalo encontrar por lugares ás veces ben distantes, incluso pola zona de Santa Uxía da Ribeira na ría d’Arousa. Pero non se perdía non, coñecía ben por onde andaba.

Unha vez, estando na Estación da Ramallosa e tiña nas mans unha táboa pintada con lapis de cores, deses que levan os rapaces á escola, representando unha paisaxe onde aparecía unha casa alta e estreita co tellado pintado de vermello. Nunha das poucas veces que daba conversa, preguntaba se sabías onde era. Non tiña perda, era o transformador que había na parroquia de Abanqueiro no concello de Boiro. Ao dicirllo, botouse a rir mostrando a fileira de dentes, pequenos, rillados, e sucios e saíndolle a baba polos beizos.

Noutra ocasión, tamén estraña pois non era dado a falar coa xente, amosaba entre os dedos da man, o índice e o gordo, unha cousa que semellaba unha barriña ambarina, máis ben transparente, cristalina e leitosa. Tamén preguntaba ¿Que era aquilo?. Como ninguén adiviñaba, botábase a rir e dicía. ¡Sonche mocos!.

Jesué, como se lle coñecía na parte de Gondomar, gustaba de facer pareados con topónimos e xentilicios. A xente preguntáballe por un nome ou dicía un lugar e o Jesué tiña encarreirada a resposta.....
- Os deVigo?
- Os de Vigo non fan un amigo.
- Os de Gondomar?
- Os de Gondomar mataron un can.

Outra teima que tiña o Xesús era que lle tocasen as mulleres. Nunha outra volta que andaba buscando quen lle dese unha esmola a carón da praza de abastos da Ramallosa, unha dona que o mirou case a chorar deulle pena e díxolle:
- Xesús ven cabo da miña casa que che dou unha cunca de caldo.
E ao tempo que lle falaba deulle unha palmadiña nun ombreiro.
Mal que fixo!. Xesús. comezou a berrar coma un can adoecido:

- ¡Esta muller tocoume!

E sacando os pantalóns comezou a correr e pola parte de atrás da Praza, botouse cara ao río para atravesalo e como estaba subindo a marea, levantaba os pantalóns por cima da cabeza e non deixaba de berrar:

- ¡Esta Muller tocoume!. ¡ A culpa tena Franco!. ¡A culpa de que eu ande así tena Franco!.

"CRISTO LOUREIRO"

Chamábanlle “Cristo”, ou “Cristo Loureiro”, aínda que non e sabe ben o motivo ou a razón deste alcuño, pero segundo un veciño a da Ramallosa o alcume veulle porque no camiño que vai dende a Porta do Sol cara a fonte do Pombal, antes de chegar á mesma, na beira dereita hai un cruceiro que fixo un canteiro chamado Loureiro. A xente deu en sacarlle parecido a bo do home co Cristo

do tal cruceiro e así comezaron a chamarlle “Cristo” e por veces “Cristo Loureiro”.

O cruceiro de Loureiro

O que si é certo é que o cruceiro agora está, agora, separado do camiño por un aramado e dentro dun solar preparado para edificar, o que nos leva a pensar de que de non ser protexido logo desaparecerá.

Era un tipo moi lambido, moi fachendoso e coidado de si; para presumir entre as mozas afeitábase as entradas do pelo da cabeza para semellarse ao galán do cine Charles Boyer que estaba moi de moda. Tiña un nariz aquilino e un queixo afiado que apuntaba cara ao nariz, e entre ambos, uns beizos finos que espallaban cuspiñazos -“perdigóns” de saliva- ao falar. Ía ben vestido, sempre á moda. No verán con camisa, pantalóns e zapatos brancos parecía un oficial da mariña que era o que se levaba naquel entón.

Tentaba seguir as mañas do “Carpas” ou do “Latas” que ían cara ao “Pabellón Azul”, o “Pavillón Blue”, de Praia América onde viñan pasar uns días uns grupos de alemáns traídos por unha axencia de viaxes. Alí fartábanse de beber cos homes, e tamén coas mulleres. Os primeiros acababan bébedos e as mulleres “alegres”. Eles quedaban a “durmir a mona” e elas marchaban para a praia ou para onde fose a botar “un canivete”.

“Cristo Loureiro” era máis afeccionado a conquistar e ter romances por iso tiña máis tendencia a buscar os “chollos” entre as mozas que pasaban as vacacións na Residencia de Patos que xestionaba non sei se “Educación y Descanso” ou os “Sindicatos Verticales”, de calquera xeito era unha Residencia controlada por algún organismo do “Glorioso Movimiento”. El tamén traballaba nun deses organismos, puidera ser o Instituto Nacional de Previsión, por iso deberíase encontrar máis no seu ambiente e sempre podería arrancar un “ligue”.

“Cristos Loureiro” érache tan fachendoso que por presumir de home importante, de xefe imprescindible, botaba a lingua de paseo e falaba, dándose moito bombo, que tiña que ir a Madrid para resolver asuntos de moita importancia. Era entón cando armado dunha ben vistosa maleta collía un tranvia cara a Vigo, claro está nas horas que máis xente viaxaba para facerse ver; ao chegar á cidade agochábase para que non o visen, e regresaba no derradeiro tranvía, tamén ás agachadas. Ao amparo da noite, metíase na casa e pechábase ata que pasasen os días que dixera ía estar en Madrid para resolver non se sabe que asunto, pero sempre era moi importante. O día que sinalaba para volver de facer tan importante xestión facía o camiño á inversa; collía o primeiro tranvía cara a Vigo, no que xa lle era máis difícil pasar desapercibido pois a esa hora o tranvia ía cheo de xente cara aos seus traballos; regresaba nun tren de media tarde, o trende Madrid naquel tempo tiña a chegada á unha e media do medíodía, e claro, xa aproveitaba para presumir cos contos do que lle pasara na Capital.

Claro que todo esta “trapallada” que montaba o “Cristos Loureiro” érache ben coñecido e comentada, pois aos tranviarios que sabían de todos estes ires e vires non deixaban de comentalo, discretamente ou mortos coa risa. Sobre todo un chamado Rotilio que sendo home serio e calado tiña moita sorna; era o mellor condutor de tranvías que habia naquel entón e o xefe da estación de Coruxo, responsable de organizar o tráfico e que se cumprise o horario marcado, botaba man del facendo que cambiase dun tren para outro nas estaciós de cruce de trens, porque era capaz de sacarlle aos trens todo o rendimento, aínda que os viaxeiros por veces alporizábanse co medo a aquelas velocidades ás que facía ir o tren. Isto ocorría con moita frecuencia pois as restricións eléctricas estaban á orde do día e non só iso, e que sempre faltaba a suministración, a "Gallega de Electricidad" botáballe sempre a culpa a que fallara a central do Tambre ou que As Conchas inda non estaba en servizo. Esta situación levou a Tranvías Eléctricos de Vigo a instalar dous xeradores eléctricos situados un na Estación de Coruxo e outro na Estación de Panxón.

Pero o Rotilio non era a única testemuña destes “affaires” do “Cristos Loureiro” pois case todos os tranviarios andaban a espreita e eran sabedores, ao igual que moitos dos viaxeiros, das súas manobras viaxeiras.

JOSÉ "O PORTUGUES"

Non se sabe a ciencia certa cando apareceu na Ramallosa pero alí estivo ata que morreu.

Sábese que era portugués, pola fala. Dicíase, ou díxose, que tivera problemas coa policía ou as autoridades do seu país, pero todo quedaba niso, suposicións, porque José xamais falou ou comentou por que viñera a Ramallosa. Ademais por aquelas datas habíache un Cabo da Garda Civil en Baiona, parece que se chamaba o Cabo Pena, que non se lle pasaba unha, e bo era para que esa fose unha de elas.

José tiña fasquía de que fora home forte, pois a pesar dos anos, e debían ser xa moitos, e de estar eivado pola reuma que o tiña coxo de vez, aínda gardaba o xeito dun home alto e grande. A cachola, coroada por un pelo que ía tendo máis de branco que de preto e rapaba de cando en vez sen deixar que crecese moito, a barba que coidaba do mesmo xeito, e a faciana sorrinte e tranquila, facíalle una agradábel figura que se asemellaba a algún dos personaxes pintados por Velázquez.
É de supoñer que o rapa barbas fose Félix Galán, que tiña a barbería na estrada de Gondomar, xusto fronte á Praza de Abastos, pois era nese lugar onde Xosé pasaba a maior parte do tempo, por non dicir que todo.

Ía sempre cuberto cunha gorra de viseira de pano que por entón non se levaba moito, era máis frecuente a gorra, e só a retiraba cando agradecía unha esmola ou saudaba a alguén que lle merecía respecto. Axudábase para camiñar, o pouco que camiñaba, dun pau que lle facía as veces dun bastón e que fixera da póla dunha árbore, así que era gordo no cabo de apoiar no chan e fino no demais, onde facía una gaia tan pequena que daba a impresión de que non lle tiña acougo para a man e soster o peso de tan grande corpo. Sentaba no peitoril da estrada, a carón da entrada da Praza de Abastos, á espera das esmolas que a xente que entraba ou saia de comprar puidesen darlle. Seica eses eran todos seus ingresos.

Por veces, ás tardes, cando estaba pechada a Praza de Abastos, ía camiñando a modiño non moito máis alá da Ponte Nova e sentaba no peitoril da estrada que vai cara a Baiona, a carón da casa de Manolo o do “Relleno”. Poucas veces, ben poucas, se achegaba á Estación do Tranvía a sentar nos bancos que alí había. Cando non se afastaba tanto, sentaba no peitoril da estrada que vai a Gondomar, preto da porta do bar Galicia, xusto onde, por detrás, estaba o lugar onde ferraban o gando e tamén daba á eira dos “Roade” onde mallaban os feixóns e na que as noites do verán celebrábanse os títeres, se os había.

O curioso é que sempre sentaba dándolle as costas á natureza. Se estaba sentado na Praza de Abastos, non ollaba para o río por ver se subira a marea e estaba alto ou se pola contra estaba baixo. Se estaba sentado preto da casa de Manolo o do “Relleno”, ou na estación dos Tranvías non ollaba por ver as postas do sol que se agachaba detrás do monte de Lourido.

Sempre estaba espreitando á xente que pasaba dun lado para outro seica que co obxetivo de que non se esquecesen de darlle unha esmola ou de que lle botasen un parrafeo pois debería atoparse moi só.

Era fumador e agradecía que alguén lle ofrecese un pito que entón era como un tesouro porque o que se levaba era aproveitar as "colillas". Un señor que tiña a casa no alto da Romana, moi fumador, que leaba os pitos cunha maquiniña e enchíaos coa picadura de tabaco, as máis das veces da marca Gener que lle viña de Cuba de estraperlo, separaba o relo de facer os pitos e algún deles que saía mal feito e mandaba as fillas a levarllos a José que reloucaba coa ledicia.

Á noitiña recollíase nun local que había detrás da Praza de Abastos, que seica facían a vez de retretes e daba ao río. Non era o sitio máis axeitado para as súas doenzas pois cando subía a marea aquel cochizo asolagábase, ou cando chovía , ou as brétemas que por veces perduraban todo o día, a humidade debería metérselle ata os ósos e alporizaríalle a reuma a tope.

Probiño! Así viviu ata que morreu.

Por certo que hai pouco foi reformada a tal Praza de Abastos e é de supoñer que o arranxo do interior quedase ben feito. O que é por fóra éche un dos "feísmos" que deixou o Alcalde de Nigrán, Alfredo Rodríguez. A estrutura do edificio, era con cemento "cara vista", non daba "o cante", pero coa reforma pintárona de amarelo, como os dos sinais das estradas, e unha banda azul no tellado.

Os que queiran fotografar a ponte románica nos lles queda outra que levar, tamén de recordo, como fondo da vista, o "feísmo" da Praza de Abastos.

CARMEN "A COXA"

Moitos de vós, os que teñades máis de trinta anos, lembraredes ver esta muller acotío na estación do tranvía da Ramallosa, pois todas as tardes vendía froita alí.

A súa coxeira era ben ostensible. Carmen estaba coxa porque se metera diante dun camión que estaba a piques de atropelar a un dos moitos fillos que tiña, e levouna por diante, iso si, ao fillo non lle pasou nada. Recibiu o golpe na cadeira deixándoa eivada. Ela contaba esta historia e engadía, salientando a súa fortaleza,

-“E miren que cabalo sería que nin febre tiven”.

Levaba sempre posto o mantelo na cachola, que a miúdo axeitaba adiantándoo ata cubrir a face e logo botaba para atrás ata o comezo do pelo e suxeitábao anoándoo cun lazo na gorxa.

Viña a pé pola mañanciña desde Baiona vendendo polas portas o peixe, maiormente pequeno, que pescaban os mariñeiros nas gamelas (sardiñas, xoubiñas, xureliños, serráns, maragotas, pintos…) e que traía na patela posta na cabeza.

Ía cabo da Xunqueira onde chegaba ao redor do mediodía. Alí enchía a patela de froita da tempada (cereixas de Donas, peras de San Antonio que tiñan a cor das fazulas rosadiñas que lle pintaban ao Santo e ao neno nas imaxes das igrexas, peras de San Xoán, mazás, ameixas “ou claudias” amarelas daquelas que chamaban “japonesas” e outras que mercaba, as máis das veces, no eido de D. Eladio, o que fora director das Escolas Pro Val). Volvía camiñando, ofrecendo a froita polas portas, ata a Estación do Tranvía da Ramallosa, onde botaba o resto da tarde antes de volver a Baiona. Era así como arranxaba a economía para sacar adiante unha numerosa prole, seica eran máis de dez os fillos que tiña. Algún deles, máis esperto, dicían que chegara a ser director da Banda de Música de Coruxo.

Alí, na Estación do Tranvía, baixo a sombra do paseo das árbores no verán, ou, se o tempo non era bo, na sala de espera da Estación estaba sempre Carmen "A coxa" disposta a falar coa xente que baixaba do tranvía, agsardaba por outro para ir a Vigo, Baiona ou Gondomar ou saía ou esperaba para entrar no "Cine Imperial" que estaba alí, a carón dela.

A sala de espera da Casa-Estación, pois era tamén domicilio do Xefe da Estación, estaba decorada cuns cadriños que amosaban escenas chistosas para que os viaxeiros aprendesen o bo uso do tranvía, obra de Angel Cajaraville "Mareque" que fora cobrador dos tranvías e chegou a ser uns dos máis recoñecidos ourives traballando o acibeche ou o marfil da nomeada “Escola de Santiago de Compostela”.

Cando non había xente botaba un parrafeo co gardaagullas, ao que os rapaces lle chamaban “Chuti”, que era quen facía o cambio da dirección dos trens e avisaba aos condutores, cando xa tiñan a vía disposta, cunha trompetiña dourada como a que tiñan os antigos pregoeiros para daren as novas ou os Bandos dos Alcaldes nas prazas das Vilas.
O tal gardaagullas era pequenote, de cor cinsenta, cun forte bigote gris que lle daba o aspecto dun personaxe dos que debuxaba “Xaudaró” e saían publicados na revista “Blanco y Negro”, vestido cun mono azul ben cumprido que non deixaba adiviñar a figura do seu corpo, que se adiviñaba máis ben “escuchumizada”, e cubría a cabeza cunha gorra de prato que non sacaba nunca e levaba moi fachendoso. No peto traseiro do mono levaba dúas pequenas bandeiras, unha vermella e outra verde, para indicar aos condutores do tranvía se tiñan paso libre para seguiren adiante unha vez realizado o cambio de dirección nas agullas. Para facer o cambio de agullas el embarcaba no estribo do tranvía, que ía a modiño, e cando estaba chegando á agulla apeábase e corría diante do tranvía, cambiaba a agulla cunha panca de ferro e daba o sinal para que seguise a marcha. Esta manobra repetíase cada vez que o tranvía tomaba dirección cara a Baiona ou Gondomar e cando se recollían nas cocheiras, tres naves que estaban pola parte de atrás da capela de San Campio.

O home de Carmen "A coxa", andaba no mar, e ela, como a maioría das mulleres galegas, cargaba co peso da casa, leváballe “o gasto” (tabaco, algunha cousa para comer...) antes de embarcar e cando desembarcaba acudía para recoller o peixe que trouxera para vendelo e así facer fronte aos gastos da numerosa recua.

Un deses días, contaba ela,

-O meu home, que fora ao mar, á pesca do congro ("cóngaro" dicía ela), traía unhas boas pezas pero cando desembarcou, a parella da Garda Civil estaba esperándoo e levouno preso”.
Lonxa do congro

Carmen xamais falaba da causa deste apresamento, pero o certo é que fora profanada unha tumba no cemiterio de Baiona, onde estaba enterrado un coñecido baionés que se chamaba Godoy, e roubáranlle a fibela do cinto e a dentadura que eran de ouro. Por iso o condenaron e estivo preso nun penal de Asturias.

Pasado algún tempo, chegou un día moi alporizada e ás persoas ás que lles tiña moita confianza contáballes que lle escribira o seu home dicindo que xa o soltaban, que andaba moi doente porque estaba “ético” e pedíalle cartos para volver a Baiona. Comentaba tamén que reunira aos fillos para saber que lles parecía a volta do pai. Un dos moitos fillos que tiña díxolle:

-“Eu non quero que veña porque cando estaba aquí batíache a miúdo e ademais é un ladrón”.

Ao que ela, moi anoxada, contestáralle:
-¡Cala rapaz, que é teu pai e dáche educación!.

Carmen "A coxa" estaba moi fachendosa xa que cando estivera a servir a uns señoritos na vila de Noia lle aprenderan a contar os cartos doutro xeito, e dicía:

-Agora xa non conto os cartos como antes, un real, un patacón, unha perra, unha perra chica… Agora conto unha dez, unha vinte, unha trinta….

Para ela Noia era outro mundo, tal que non falaban igual que na bisbarra do Val Miñor.

-Alí ás patacas chámanlles baloucas, aos baldes sellas, e ás “anécoras” “anécoras” como acá”.

Un estudante de arquitectura en Madrid, fillo dunha familia vinculada e con casa no Val Miñor, que pasaba o verán na Ramallosa, levou esta cantilena para a Escola de Arquitectura, e cando andaban de troula repetíana a coro facendo pregunta e resposta deste xeito:

As patacas? ¡baloucas!.

Os baldes? ¡sellas!.

E as anécoras? ¡'anécoras como acá!”

Mulleres con baldes ou sellas

O "Punto 0" do Val Miñor

O cruce da Ramallosa

Éche ben certo que o centro, o “Punto 0” do Val Miñor, está no “cruce” da Ramallosa. Baiona, Nigrán e Gondomar teñen, como non había de ser menos, os seus “centros” ou lugares onde, de cote e dunha maneira máis intensa, reúnense as xentes do lugar para falar das novas e dos “cotilleos”.

Pero dada a situación xeográfica da bisbarra do Val Miñor e a disposición dos veiros de comunicación actuais e noutro tempo tamén o tranvía, facían e fan, da Ramallosa o “Punto 0” do Val Miñor onde confluían todas as novas e “cotilleos” e dende alí espallábanse por toda bisbarra que facía coma caixa se resonancia.

Antes o “Punto 0” estaba situado, en razón da xente que confluía nel, na Alameda -nos bancos mais ben- da Estación dos Tranvías ou no “Cruce” (o bar Galicia, o café do Centro, a tenda de Puga, a farmacia de Abal,….). Hoxe esta desprazado ao carón do marabilloso Cruceiro da campa de San Campío, onde multiplícanse as actividades pois a xente acude a este lugar para mercar os diarios, coller un taxi, oír a Misa (poucos) e sobre todo os domingos do verán, para oír os concertos das Bandas de Música da bisbarra que acertadamente organiza o Concello de Nigrán e que cada ano contan con máis asistencia.

Hai ben pouco, Alfredo Rodríguez, o anterior Alcalde de Nigrán, que non sei se puxo a placa conmemorativa co seu nome, interpretando a política do “medioambiente sostenible” espetou no centro da rotonda da regulación do trafico unhas arbores feitos con tubos de ferro das que penduraban uns cacharros con flores e pintou os arbores d’un cor lila. Un “feismo” a ter en conta. A o pouco tempo rectificou e pintounos de verde. Agora, o novo equipo do Concello, renovou a praza e puxo una "farola" e uns arbustos coa forma de golfiños a saltar.

De todo canto pasaba, e pasa, e de todos os que pasaban, e pasan, levábase, e lévase, boa conta, non se sabe por quen, nin cando, nin como, pero sábese e espállase a todo o que o queira saber. Nembargantes, moitas das historias e dos personaxes que pasaron por ese lugar hoxe están esquecidos e compre lembrar algunha delas.

Nestas lembranzas imos encontrar personaxes de moi distintos xeitos e pelaxes, parvos algúns, “listos” outros, que de todo pasou dabondo pola Ramallosa, tantos que hasta hai quen pensa que “é terra de parvos” e bótanlle a culpa a influencia das persistentes brétemas que nacen e cobren os leitos de ríos e regatos da bisbarra ou que veñen e teñen cheiros do mar, ou as “nubes rastreiras” que baixan dos montes dos arredores (A Groba, San Antoniño, O Galiñeiro, Montes de Coruxo ou Monteferro) que non deixan velos, pero todos eles con historias que falan das súas teimas.

Así imos a ir lembrando a: Carmen “a coxa”; José “o portugués”; “Cristo Loureiro”; “Xesús, arría o galo”; “O galo do xefe da Estación”; “O Can Blanco”; José “o dos fígados esfarelados”; Milagros “a de Peitieiros”; “O soldado”; “O Mudo”;…. E todos aqueles, grandes ou pequenos, que vaian asomándose a fiestra das lembranzas.

Agradecementos

O libro

Este libro esta composto por lembranzas de personaxes cos que convivín nos veráns que pasei na nenez, e de rapaz, nas terras do Val Miñor.

Non sei que pasaba con eles polo inverno, pero amosábanse co bo tempo.
Como dicía Roberto Magariños, o dono do Bar Gran Via, do barrio das Travesas de Vigo, cando miraba pasar pola porta algún veciño ao que non lle tiña boa fe: “fai bo tempo que saen os sapos a tomalo sol”.

Por certo, ao tal Roberto, chamábanlle “ O Jarvey” como el lle chamaba ao coñac Garvey, pois el si que era bilingüe, bilingüe a tope, pois como pasaba entón coa maioría da xente, sobre todo das terras da ribeira.
Non sabias se falaba en galego ou en castelán, iso si ,falaban unha mestura dos dous.
“O castrapo”.
Coas “geadas” todas, do que era bo exemplo o escrito por un home da bisbarra co que abría unha especie de arbore xenealóxico, escribindo:
“Relación de “higos” que tubo mi “higa”: primer “higo” unha “hija”.
E poñen un acento cantareiro e musical na fala un migallo “adamado” que dirían os portugueses.
*
O meu galego, foi aprendido de oír a meus pais que entre eles o falaban de cotío.
*
E agora, é o momento de agradecerlle a Miguel Anxo Mouriño, que axeitase os escritos a normalización actual.
Miguel Anxo é filólogo e coñece a técnica das palabras, pero tamén sabe axeitalas docemente para amosarnos o agarimo que ten polo seu neto, e por o seu pobo, recollidas nos poemas do libro “Gondomar de Pablo”.
*
Tamén e o momento de recoñecer a boa labor, a magnifica labor, que leva a cabo na bisbarra o IEM.
E non quero que isto o tomedes como un algo por me conceder o Premio Nano Cambeiro, do que estou seguro de que outros habería e haberá mais merecentes ca min, se non como agradecemento do meu interno por espallar tantas e tan boas manifestacións da nosa cultura nesta bisbarra.
*
O Premio Nano Cambeiro ten ademais un “plus” que é obra en “pequeno formato” do amigo, subliñando o de amigo, Fernando Casas, escultor coma meu irmán Xesus, capaz de transmitir na súa obra, a beleza da natureza:
Xa sexa dos arbores e madeiras estragadas polo paso do tempo.
As areas coloreadas do deserto do Sahara, cabo de Tinduf, onde mora un pobo arrincado e botado das terras onde tiñan o seu vivir.
Nos recunchos da ciencia, participando no proxecto Neuston, que estes días amosase no Museo do Mar da cidade de Vigo.
Ou plasmando a inmaterialidade da memoria na serie de pinturas nomeada “Memoria do río”.
*
A xornalista Carme Parada, como boa amiga que é, non fai mais que comentarios eloxiosos que ela sa sabe que lle agradezo.
Sei que sinte non poder estar connosco pro quixo deixar testemuño da súa amizade no prologo deste cativo libro.
*
Contribúe tamén, coas súas acertadas interpretacións dos personaxes, Alfredo López “Tokío”.
Non sei se agora é Tokío ou Tókio, Sofía ou Sófia, pois a nos, de rapaces aprendíannos co dito : “Mondariz será Mondáriz cando nariz sexa na náriz”.
De calquera xeito, grazas Alfredo.
Dito así non erro.
*
É un afago recoller das mans da filla de Nano Cambeiro a escultura de Fernando Casas que testemuña o acado do Premio que leva seu nome.
*
E a todos vos, que vindes a compartir connosco o lecer de acadar este Premio, desde o mais fondo do meu corazón, vos espallo, coma un foguete de luces, grazas, moitas grazas.
*
O Val Miñor deu e da, e penso que dará, a mans cheas, xentes de unha personalidade e un valor, merecentes de ser lembrados.
Algúns xa teñen quen perpetuou súas lembranzas –o Conde de Gondomar, Pedro Madruga, o padre Sarmiento,….fai ben pouco Vitoriano Taibo, o mestre de Morgadanes-. E esperamos sexan atendidas as peticións, que se fixeron, o día do seu merecente homenaxe, a Real Academia Galega, que lle dediquen o próximo “Día das Letras Galegas” a quen tanto as defendeu e tanto as amou.
Outros están a espera de que alguén os lembre e os faga lembrar.
O músico Germán Lago.
De novo director do orfeón a Lira de Gondomar.
Creador da mais importante orquestra composta soamente instrumentos de corda, a “Orquesta Ibérica”, que nunca se fixera cousa igual nin se volveu a repetir.
Compositor do “pasodoble” que inspirou este concello e que o nomeou “Gondomar”.
O frade dominico, nado en Baiona e non se atopa nesa Vila quen saiba del, Fray Manuel Mª Martinez erudito na vida do Fray Bartolome das Casas, que tanto influíu na defensa dos indios da descuberta América, e por el contrario, na creación de “Leyenda Negra”; e tantos outros merecedores diso …..-.
*
Pero tamén, os dunha manchea xente que pasou ao noso lado, ca que convivimos algunha tempada, e que a súa personalidade nos deixou anécdotas ou feitos para lembrar:
A Marciana, panadeira de Sabarís.
Abilio, o reloxeiro de cabo do cine Imperial da Ramallosa.
Fernando, o peideiro de Gondomar, seica inventor dun novo xeito de propulsares a bicicleta.
Don Xosé o Abade de Santa Cristina, que saia de botica de D. Andres Abal e adiantábache coma un foguete na ponte e xa chagabas tarde a misa.
O bar Galicia e a xente que nel paraba.
Conde e seu coche de aluguer.
Arturo o Rincho.
O soldado, chamado así por levar sempre un capote que ninguén sabia quen se os daba.
Toriño, un eivado de corpo e alma.
Os falsos romeiros, ou simuladores de feridas ou enfermidades que pedian nas feiras e festas.
Os frades de Vilariño, …… que sei eu cantos mais.
*
Que eu lembre, ou que vos podedes facerme lembrar, anacos das súas vidas, como xa pasou con algúns dos contos deste libro, que persoas alleas chamáronme para me salientar algunha faceta do personaxe, como ocorreu con Xesús arría o galo, o Mudo ou a Pinganilla.
A verdade, é que, uns mais que outros, o seu carácter e seu facer estache marcado polas duras invernías, de ventos, chuvias, néboas ou “nubes rastreiras”, como lle chamaba don Severino o medico de Sabaris, que entrando polo suroeste, “a cabra fanada” como lle chamaba miña Nai, que tantas depresións e estraños rasgos de personalidade provocaban nas xentes da bisbarra.
E imos acordando estas lembranzas, mentres camiñando, de vagar, pola beira do esteiro do río, ollando espernexar unha alba garza para remexer as augas e axotar uns invisibles bechos, facendo uns estraños e xeitosos movementos de danza, que atrapaba co largo pico.
O xurdir dos araos, que antes non andaban no Miñor, o inquedo corricar dos biluricos “bailones”, que coa muxica do corvear deses tan negros paxaros e os agudos berros das gaivotas, dan vida a un paisaxe de louros reflexos do sol nas augas do río.
E niso andamos.

O Prologo

PROLOGO PARA O LIBRO DE ANTONIO VALVERDE “O Cruceiro de San Campio”MEMORIA HUMANA DO VAL MIÑOR

Historias cuxo parecido non é pura coincidencia.

Os pobos non camiñarían sen memoria porque o pasado é o alimento do futuro, o seu combustible. Dicimos isto porque dabondo están contadas as fazañas dos grandes homes dos grandes pobos, como sucede no Val Miñor co Conde de Gondomar, un diplomático na Corte inglesa dos máis brillantes do seu tempo do que se conserva o seu pazo; ou a fazaña da nave A Pinta, en Baiona, xa puro recordo histórico, pero mentres eses feitos están cargados de literatura, pasan sen pena nin gloria as sinxelas biografías das xentes anónimas que un día encheron un gran espazo na súa vila, entre os seus. ¿Quen se ocupa deles? Afortunadamente hai xente que gasta o seu lecer e ás veces o seu diñeiro en devolvernos o pasado máis próximo e máis anónimo, como é o caso de Antonio Valverde Alonso co seu entrañable libro “O cruceiro de San Campio” no que se revela como un magnífico narrador das humildes historias que foi recollendo entre o pobo. Home con gran memoria, un día decidiu transmitirnos non as proezas dos políticos, nin biografías de artistas, nin tampouco a vida e milagres do cacique da vila, mergullou na vida das xentes sinxelas, populares no val, xentes que os nosos avós atopaban na rúa, ou traballando nun oficio, ou vendendo o peixe na praza, esperando o tranvía ou contando contos ou dando clases… Homes e mulleres que quedarían no esquecemento, se unha persoa con sensibilidade e amor ao seu pobo non compuxese a música que tiveron no seu día, a melodía que foron tocando pola vida, uns con gran amplificación e outros no anonimato, ata que alguén, neste caso Valverde, fíxolles a partitura.
Antonio Valverde, avogado, industrial, empresario e moitas cousas máis, entre as que sobresae a súa habilidade manual, que o fai capaz de restaurar un vello armario case feito achas ou montar unha lámpada do Rastro Madrileño, deixou atrás os quefaceres dunha vida densa en traballo e estudo para agora, cando o tempo é seu, empregalo en buscar documentación, falando con xente, escribindo historias para ofrecernos un libro de relatos sobre persoas do Val Miñor, onde calquera parecido non é pura coincidencia, e que será, sen dúbida, un tesouro para as bibliotecas e as xentes de hoxe do noso val, moitas das cales coñeceron a personaxes do libro.
Polas súas páxinas pasan deliciosas narracións do cada día dos homes veciños que viviron hai anos, case todas con certa relación co tranvía, o único transporte do val co mundo a mediados do século pasado. E neses tranvías ían a Coxa, cun marido que estivera no cárcere ; Loureiro, que fixo un cruceiro cun Cristo cuxa cara tiña algún parecido co artista Charles Boyer, ao que admiraba e imitaba “Cristo Loureiro” facéndose entradas no pelo para gustar ás mozas; o bardo de Baiona, que cantaba ao seu xeito estrofas dun romance sefardí (cuxa versión auténtica recuperou Valverde), ou a historia de Latino Salgueiro, que leva o cine Imperial, o único sobrevivente dos tres locais con pantalla que houbo no Val Miñor, un home -único, gran afeccionado ao cine, ao que os que amamos o Sétimo Arte debemos unha gran homenaxe; ou Xesús, “Arría O Galo” non confundir co veciño de Tabagón que tamén andaba pola Ramallosa e que dicía que procedía de Inglaterra e para demostralo saudaba cun estrondoso Hello! Ou os Temibles de Donas, un grupo de homes “separados das súas mulleres” que formaron unha orquestra “aínda que de poucos”, porque eran poucos, pero tiveron un grande éxito porque tocaban Foxtrot, baile moi de moda naquel momento... Personaxes tenros, escuros, populacheiros, desgraciados, agudos, felices, fanfarróns… que desfilan de igual a igual polas páxinas mentres nos contan os costumes do val, costumes das que pouco ou nada queda, como o lugar onde ferraban os cabalos; ou as historias dos correspondentes dos xornais da cidade, como Laureano, correspondente de Faro de Vigo e barbeiro de profesión, que cumpría puntualmente cada verán cos Ecos de Sociedade, que adoitaban empezar así: “Procedente de Madrid chegaron onte os señores de Peralba para pasar entre nós o verán…” porque entón as vacacións dalgúns duraban veráns.
Os personaxes, conta o autor, falaban na lingua de Rosalía, pero tiñan nomes en castelán porque entón “non se levaba o galego”. Non estaba de moda, só se usaba. Como nun gran faladoiro, desfilan polas páxinas do libro, silenciosos uns, camorristas outros, pobres os máis, populares todos, xentes do século pasado que habitaron nun dos vales máis fermosos da terra.
Un pobo sen a súa memoria sería como un guiso sen sal porque son as xentes esquecidas quen configuran unha comarca facéndoa máis simpática ou máis terrible, máis fértil ou máis desértica, máis bela ou máis fea, sen dúbida ningunha a historia fana os homes e mulleres coas súas vidas.
Un deses personaxes entrañables do Val Miñor, culto, intelixente, cariñoso, bo amigo dos seus amigos, é o propio autor do libro, Antonio Valverde Alonso, ao que hai que felicitar pola paciencia que tivo ata conseguir achegarnos nunha linguaxe moi sinxela pero elegante, a estas incribles historias contadas con humor e tenrura dun onte moi distinto pero aínda que moi próximo. Un libro para deleitarse co que Marcel Proust chamaría o tempo atopado dun tempo perdido.

Carmen Parada.
Xornalista

O Premio NANO CAMBEIRO

O libro